Zapomniana bitwa między Brytanią a Francją w 1940 roku

22 czerwca 1940 roku - Francja wbrew układom ze Zjednoczonym Królestwem i Polską podpisuje rozejm z III Rzeszą. Niemcy przyłączają Alzację i Lotaryngię oraz okupują 2/3 terytorium Francji. Jednak Brytyjczyków bolała najbardziej utrata marynarki francuskiej - w momencie zawieszenia broni była czwartą najsilniejszą flotą na świecie. W zamian powstaje Francja Vichy, która kolaboruje z okupantem w zamian za możliwość posiadania 100 000 żołnierzy (bez ciężkiego sprzętu) i częściową autonomię, która trwała de facto do roku 1942.


Francja miała zostać zdemilitaryzowana, lecz przyszłość floty pozostawała zagadką. Alianci obawiali się, iż Niemcy przejmą neutralną marynarkę francuską, co może spowodować przegraną na morzu i upadek Wielkiej Brytanii. Jednak póki co naziści przestrzegają zawartej umowy, a francuscy komandorzy obiecują zniszczyć swoje okręty, jeśli nastąpi próba abordażu.

Mimo to premier Winston Churchill stracił cierpliwość i zarządził postawienie Marine Nationale ultimatum - przyłączenie floty do marynarki brytyjskiej bądź zawrócenie okrętów do portów znajdujących się poza zasięgiem Niemców. W razie odmowy Royal Navy rozpocznie operację "Catapult", a mianowicie zatopi okręty francuskie.

Ultimatum odrzucił Francois Darlan, admirał i naczelny dowódca francuskiej floty, który wcześniej odmówił przetransportowania 200 000 żołnierzy francuskich do Algierii w celu kontynuowania walki.
Wiele statków znajdowało się w tym czasie w portach na terenie Wysp Brytyjskich oraz na Morzu Śródziemnym.


3 lipca 1940 roku rozpoczęto operację - przed świtem Brytyjczycy siłą zaczęli opanowywać okręty w Southampton, Plymouth i Portsmouth. Przejęto największy okręt podwodny świata "Surcouf" (kosztem życia dwóch brytyjskich oficerów i jednego francuskiego marynarza), dwa przestarzałe pancerniki: "Paris" i "Courbet", dwa tzw. "wielkie niszczyciele", osiem niszczycieli, piętnaście "awiz" i około dwustu jednostek pomocniczych.


Pozytywnym zaskoczeniem była zgoda Francuzów na rozbrojenie statków w Aleksandrii, mianowicie przestarzałego pancernika "Lorraine", trzech ciężkich krążowników - "Duquesne", "Tourville" i "Suffren", lekkiego krążownika "Duguay-Trouin" oraz dwóch niszczycieli i trzech okrętów podwodnych.

Jednakże najważniejsze okręty stacjonowały w Mers el-Kebir: dwa pancerniki - "Provence" i "Bretagne" (z załogą ponad tysiąc osób każdy), dwa krążowniki liniowe - "Dunkerque" i "Strasbourg", sześć niszczycieli oraz transporter wodnosamolotów "Commandante Teste". Flotą dowodził Marcel Gensoul.
Statki zostały zablokowane w porcie przez admirała Jamesa Somervilla, który ze sobą sprowadził lotniskowiec HMS "Ark Royal", trzy potężniejsze od francuskich statków okręty liniowe : HMS "Hood", HMS "Valiant" i HMS "Resolution", dwa lekkie krążowniki i jedenaście niszczycieli.
Admirał wystosował ultimatum: francuskie okręty dołączą do walki z Niemcami i Włochami, zawrócą do brytyjskich portów, zostaną przebazowane do francuskich kolonii lub dostaną się pod opiekę USA i będą zwrócone po wojnie. Ultimatum kończyło się słowami: „Jeśli pan odrzuci te rozsądne propozycje, muszę z głębokim żalem żądać zatopienia pańskich okrętów w ciągu 6 godzin. Ostatecznie, jeśli powyższe nie nastąpi, mam rozkazy rządu Jego Królewskiej Mości użyć każdej siły jaka będzie konieczna w celu zapobieżenia wpadnięcia pańskich okrętów w ręce niemieckie lub włoskie”.



Marcel Gensoul nie przyjął warunków Brytyjczyków, jednak zapewnił Jamesa Somervilla, iż nie odda okrętów ani Niemcom, ani Włochom, a na siłę odpowie siłą. Nie powstrzymało to angielskiego admirała przed wykonaniem swoich rozkazów.
Flota brytyjska mogła manewrować na pełnym morzu, w przeciwieństwie do francuskich statków, które stacjonowały w wąskim porcie. Ponadto krążowniki liniowe były skierowane rufą w kierunku morza, przez co nie mogły użyć swoich głównych dział.
O godzinie 16:56 Brytyjczycy rozpoczęli atak. Francuzi zaczęli szybko opuszczać port pod osłoną pancernika "Provence", jednak jego ogień okazał się nieskuteczny. Tragicznie skończył pancernik "Bretagne" - o godzinie 17:09 został trafiony najprawdopodobniej w skład amunicji i eksplodował, zbierając ze sobą 85% załogi. "Provence" i "Dunkerque" nie zdołały opuścić portu, gdyż zostały kilkukrotnie trafione, przez co osiadły na mieliźnie, zaś ciężki niszczyciel "Mogador" został mocno uszkodzony.


Jedynie krążownik liniowy "Strasbourg" i reszta niszczycieli wraz z transportem wodnosamolotów zdołały uciec Brytyjczykom pod ostrzałem statków i uciążliwymi nalotami Swordfishów.
Dzień później HMS "Pandora" zatopił kanonierkę "Rigault de Genouilly". Francuzi bezskutecznie wykonali nalot w nocy na okręty w pobliżu Gibraltaru.

Brytyjczycy byli błędnie przekonani, iż uszkodzenia pancerników "Provence" i "Dunkerque" nie są zbyt poważne, przez co 5 lipca z lotniskowca "Ark Royale" wystartowały samoloty Fairy Swordfish, które przeprowadziły nalot na Mers el-Kebir. Jedna z torped trafiła osadzony na mieliźnie "Dunkerque", powodując jednocześnie wybuch bomb głębinowych na przycumowanej przy jego burcie barce.


W nocy z 7 na 8 lipca motorówka z lotniskowca HMS "Hermes" wyrzuciła sześć bomb głębinowych w pobliżu największego francuskiego pancernika - "Richelieu", jednak atak był bezskuteczny. O świcie Swordfishe zaatakowały pancernik, unieszkodliwiając go (został wyremontowany dopiero w 1943 roku).


Podczas operacji "Catapult" zginęło dwóch brytyjskich lotników i aż 1297 francuskich marynarzy. Niemcy przestali uznawać neutralność francuskiej floty, a rząd Francji Vichy zerwał stosunki dyplomatyczne w Wielką Brytanią.

Źródła książkowe:
P. Collier: "Wielkie bitwy II wojny światowej - Morze Śródziemne" (wyd. Osprey)
E. H. Jenkins: "Historia francuskiej marynatki, od początków aż do dziś"